Home

Primaire onderzoeksgroep - De Verbazing - Register op namen - Kalendarium

Allereerst

Onderaan deze pagina een overzicht van de verschillende 'registers' waarmee door de kaartenbak genavigeerd kan worden.

Direct hieronder de inleiding op het onderzoek, en de betekenis van deze site, inclusief de wat droge informatie over het onderzoeksdoel en de afkadering.

Voor een beeld van de onderwerpen die onderzocht (gaan) worden, zie systeem.

Misschien het aardigst voor de bezoeker: ga eens surfen, pak bijvoorbeeld het Register op namen als startpunt, een van de jaartallen in het Kalendarium, of misshien het Register op straatnamen. De inmiddels in kaart gebrachte bestuurders vind je onder de kop Primaire onderzoeksgroep alfabetisch en via Raadslid gemeenteraad.

De Heren van Bergen

Mocht ik de tijd van leven hebben dan zou ik dit stuk honderd keer schrijven. En, voor de broodnodige duidelijkheid, 'dit stuk' is de introductie op het onderzoek naar de bestuurlijke elite van Bergen op Zoom tussen 1747 en 1941.

Wat je hier voor je hebt is een 'wiki': een systeem om pagina's aan te maken met informatie, waarbij het belang zit in de linkjes. De (als het goed is) blauwe woorden of zinnen geven toegang tot weer een andere pagina, net zoals dat het geval is bij wikipedia.

Maar, is dit dan een soort wikipedia? Nee! Deze wiki is bijna het tegenovergestelde. Wikipedia is als het ware een digitale, voor iedereen toegankelijke wereldomvattende encyclopedie, die functioneert door het idee dat iedereen artikelen kan toevoegen of verbeteren. Maar wat is deze wiki dan wel?

Kaartenbak

Rond 2010 besloot ik onderzoek te gaan doen naar de bestuurlijke elite van Bergen op Zoom. Daarbij hoort een afkadering van het onderzoek. Qua tijd heb ik gekozen voor 1747-1941, uiteraard volgt verderop de verantwoording. Beginpunt van het onderzoek is het opstellen van een compleet overzicht van alle personen die deel hebben uitgemaakt van het stadsbestuur, en een compleet overzicht van alle personen waarmee zij een relatie hebben gehad. Dat creëerde dus een formidabel probleem voor de registratie. In de 20e eeuw is mij nog geleerd dat een onderzoeker kaarten aanmaakt, deze kaarten ordent, opslaat in de kaartenbak, en zo het onderzoek opbouwt. Gaan we nu over twee eeuwen alle bestuurders en al hun relaties een kaart geven, dan bestaat de kans dat er enkele tienduizenden kaarten nodig zijn.

Maar, dat is dan exact wat je hier voor je ziet. Deze wiki is mijn persoonlijke, nog volop in opbouw zijnde kaartenbak. Het is geen publicatie. Er wordt naar hartelust geciteerd, aangehaald, overgeschreven, want zo werkt dat in je persoonlijke kaartenbak. Voor mijn eigen ondersteuning wordt er verwezen naar de herkomst van de informatie via voetnoten, ook dat in ruwe vorm. Welkom in mijn hoofd dus.

Alleen, het is wél openbaar. Ja, en daar zijn drie hoofdredenen voor. Ten eerste, toen ik besloot een wiki te gaan gebruiken als kaartenbak was het een openbaar systeem. Zo eenvoudig is het soms. Ik ben niet bij machte dit onzichtbaar of gesloten te maken, het systeem heeft me eenvoudigweg deze kant op gestuurd. Een tweede reden is idealisme, of misschien ook wel ijdelheid. Laat vooral anderen de kans hebben gebruik te maken van mijn arbeid. Mocht er via deze wiki informatie open liggen die iemand boeiend of bruikbaar vindt dan is dat alleen maar mooi. Dan ga ik er even vanuit dat we daar allemaal netjes en chique mee om kunnen gaan natuurlijk. De derde reden dat de openbaarheid bestaat is vanwege het onderzoek zelf. De insteek is een extreem uitgebreid prosopografisch onderzoek. Normaliter kun je stellen dat dat niet naast een normale baan uitgevoerd kan worden. De kans is dan ook groot dat ik samenwerking zal moeten zoeken of accepteren. Dat kan structureel, maar ook incidenteel zijn. Daarbij is openbaarheid mijns inziens de sleutel tot succes. Met alle risico's van dien.

Naar de inhoud

Deze wiki is de virtuele kaartenbak van een onderzoek naar de bestuurlijke elite van Bergen op Zoom, tussen 1747 en 1941. Met name wordt onderzocht in welke mate sprake is van continuïteit en discontinuïteit bij de samenstelling van de bestuurlijke elite. In tweede instantie dient het onderzoek een beeld te schetsen van wie de bestuurders waren - zelf, en in hun relaties tot elkaar - hoe leefden zij, wat hield hen bezig. Pas in derde aanleg zou gekeken kunnen worden naar concrete politieke standpunten of processen, wellicht kan het onderzoek nuttig zijn als onderlegger voor hen die specifiek hiernaar op zoek zijn.

Op zichzelf wordt hiermee al een belanghebbend onderzoek gedaan naar twee eeuwen bestuur, maar, zoals Jan Peeters in 2017 in het voorwoord van de maart-editie van De Waterschans aangeeft: lokale historische ontwikkelingen zijn beter te begrijpen en daarnaast ook beter op hun waarde te schatten, als ze in een breder perspectief worden gezien. Vandaar dat het streven is in de complexiteit van het onderzoek toch ook de blik naar buiten te blijven richten.

Deze wiki dient bij dit als databestand. Een databestand waarin iedereen - mensen en instituten - die betrokken is bij de doelgroep opgenomen moet gaan worden. Met andere woorden: een krankzinnig experiment. Jeroen van Zanten besluit zijn werk Koning Willem II, 1792-1849 met de volgende opmerking: "Hopelijk is deze biografie aanzet tot nieuw onderzoek, en in het bijzonder tot de tegenwoordig door de 'artikel- en peerreviewmanie' op de academie nogal bedreigde variant van de geschiedschrijving, die van de slow science: de tijdrovende en gedurige literatuur én bronnenstudie" (Van Zanten, Koning Willem II, p.597). Beide is nodig, nuttig, voor de een heeft een reis het doel als doel, voor de ander is de reis het doel.

Wie o wie

Ik ben een willekeurig boek aan het lezen: Herman Pleij’s werk De sneeuwpoppen van 1511, een onderzoek naar volkscultuur in Brussel. Hij spreekt over het gebruik van de termen volk en elite en zegt het volgende:

"Grenzen tussen de geledingen binnen de stad zijn niet scherp te trekken. Natuurlijk is er een enorme afstand tussen een patriciër en een dagloner. Maar er doen zich naar aanleiding van allerlei interne en externe conflicten telkens coalities voor, die dwars door de bestaande hiërachieën binnen en buiten de geledingen lopen. Dat komt vooral door de permanente vetes en twisten tussen de zeven grote geslachten die de stadspolitiek van oudsher beheersen. (..) Deze geslachten nu, stuk voor stuk door huwelijkspolitiek samengesteld uit een substantieel aantal families, zoeken in hun onderlinge conflicten steeds verticaal steun, zowel bij de gilden als bij de adel binnen en buiten de stad. (..) Deze patriciers zijn naast ondernemer of internationaal koopman in de eerste plaats bestuurder. Eeuw na eeuw vinden we de bekende familienamen terug als schepen, burgemeester, raadsman, gerechtsambtenaar binnen de stad of daarbuiten in Brabantse en Bourgondische instituties als de Grote Raad, de Rekenkamer en dergelijke."

Voor Pleij is het een gegeven dat er gesproken kan worden over de zeven grote geslachten in Brussel rond 1500. Met zulke kennis op zak bestaat een context, kan worden geduid. Mijn vraag is dan: hoe zit dat in Bergen op Zoom, voor, tijdens en na de 19e eeuw? Wie vormden daar de bestuurlijke elite tussen 1747 en 1941?

Wat

Om het onderzoeksdoel iets duidelijker te maken moeten een paar onderdelen daaruit worden toegelicht: bestuurlijke elite, Bergen op Zoom, tussen 1747 en 1941:

Bestuurlijke elite: Feitelijk alle mannen (!) [tot mijn verrassing zijn er tenminste twee vrouwen opgedoken] die deel hebben uitgemaakt van de bestuurscolleges - het gemeentebestuur of de juridische voorlopers daarvan - behoren tot de bestuurlijke elite. Naar hedendaagse termen dus raadsleden, wethouders en burgemeesters. Als we spreken over bestuurders spreken we over bestuurlijke macht, dat is een ander begrip dan de Machten vanuit het idee van de Trias Politica. Met name in het Ancien Regime kan niet volgens hedendaagse termen worden gekaderd. Een complicerende factor daarbij is dat bestuurlijke macht ook in handen was van de Generaliteit, het Militair Gezag, de Markiezen, en dit binnen een gewest, arrondisement of provincie in achtereenvolgens de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, de Bataafse Republiek, het Bataafse Gemenebest, het koninkrijk Holland, het Franse keizerrijk, het Verenigd koninkrijk der Nederlanden, het Koninkrijk der Nederlanden en het Rijkscommissariaat Nederland. Tegelijkertijd is in politieke en bestuurlijke processen niet alleen sprake van invloed door macht, maar ook door gezag. Organisaties als gildes, kerken, verenigingen en bonden zullen een rol gespeeld hebben, let wel, een organisatie is 'slechts' een verzameling mensen, het achterhalen van die mensen zal hopelijk leiden tot inzichten of hier de bestuurlijke elite beïnvloedt werd, of juist zelf de beïnvloeder was.

Bergen op Zoom: De gemeente met die naam binnen het aangegeven tijdvak en de juridische voorloper ervan. Niet alleen is de juridische benaming en status aan verandering onderhevig geweest, maar vanwege de vestingstatus, het gezag van de markiezen en de Generaliteit is het bestuur van de stad soms erg complex ingericht geweest. In concreto komt het neer op de stad Bergen op Zoom, tijdens het Ancien Regime het rechtsgebied binnen de muren.

Tussen 1747 en 1941: Het idee van het onderzoek was aanvankelijk de bestuurlijke elite van de negentiende eeuw in kaart te brengen, vanuit een idee dat er wellicht een voor en een na 1848 waar te nemen zou zijn vanwege de hervormingen van het staatsrecht onder Thorbecke. Maar wat is dan het startpunt? De Franse tijd heeft zo'n twee decennia bewegingen teweeg gebracht, of valt dat wel mee? Is er eigenlijk wel een voor en een na 1815 te vinden? Het probleem dat kan ontstaan is dat een te strikte - kalendermatige - handhaving van die negentiende eeuw een verwrongen beeld creëert. Daarom heb ik gekozen voor een 'grote negentiende eeuw'. De uitdaging is dan om alsnog een enigszins natuurlijk begin- en eindpunt daarvan te vinden. Belangrijk in mijn denkrichting in het onderzoek zijn familierelaties, daarom is gekozen voor een ruime generatietijd om de negentiende eeuw heen. Na het beleg en de daaropvolgende verovering van de stad door de Fransen tijdens de Oostenrijkse Successieoorlog in 1747 is niet alleen materieel een chaos ontstaan maar ook demografisch en bestuurlijk, althans, dat is de aanname. Dit biedt een handvat om het jaar 1747 als beginpunt van de onderzoeksperiode aan te wijzen. Tevens is 1747 het jaar dat de Oranjes zich hervatten en niet alleen een eind maken aan het Tweede Stadhouderloze Tijdperk maar een stap vooruit zetten door het instellen van het erfelijk stadhouderschap. (Wellicht is de stelling verdedigbaar dat de Oranjes hier de basis legden voor een peride van gezag van 1747 tot 1949.) Op een andere wijze vormt het jaar 1941 een enigszins natuurlijk eindpunt. De gemeenteraadsverkiezingen van 1939 vinden plaats in crisistijd, maar nog voor een oorlog in Europa concreet zichtbaar is, met de uitslag van deze verkiezingen wordt reeds in oorlogstijd de nieuwe raad geinstalleerd, acht maanden later is het over met de soevereiniteit, maar de raad blijft nog bestaan. De Bezetting krijgt dan langzaamaan een ander karakter, de gemeenteraden worden in 1941 buiten werking gesteld. Het eind van de onderzoeksperiode had zeker ook kunnen samenvallen met de komst van het algemeen kiesrecht, of het stemrecht voor vrouwen, maar tegelijkertijd bieden die ontwikkelingen de kans nog een extra blik te werpen op het vraagstuk van continuiteit en discontinuiteit. Omdat na de Tweede Wereldoorlog toch een andere politieke mores in werking lijkt te treden, in een omgeving waarin grote veranderingen in de samenstelling van de bevolking plaatsvinden verkies ik het jaar 1941 als meest interessant eindpunt voor het onderzoek.

De personen in het bestand zijn óf iemand uit de onderzoeksgroep, de zogenaamde bestuurlijke elite, tussen 1747 en 1941, óf een relatie van een van hen. Tijdens het onderzoek zal niet vooraf van ieder individu dat in beeld komt in primaire of secundaire bronnen al duidelijk zijn óf er een relatie is met de onderzoeksgroep. Daar ga ik dus het schemergebied in, aannames, veronderstellingen, onderbuikgevoel: ik sta het mezelf allemaal toe, vanuit de gedachte of hoop dat ik enerzijds niemand over het hoofd zie, en anderzijds geen vervuiling laat optreden. Wat een heerlijke illusie.

Voorbeelden van die relaties zijn - naast familieverbanden - mensen die aangifte hebben gedaan of getuige waren van geboorte, huwelijk of overlijden van een relevant persoon. Soms is zo'n getuigenis beroepsmatig, denk aan chirurgijns, soms praktisch, een buurman, soms echter duidt het op een persoonlijke band. Daarnaast is er sprake van relaties door nabuurschap, zakelijke relaties, conflicten, lidmaatschap van organisaties, gedeelde inzichten.

Leven van de elite in context

Een tweede doel van het onderzoek is niet alleen een opsomming van de betrokken personen maar ook het werpen van een blik op hun leven in hun tijd. Gezinsomstandigheden, woon- en werkomstandigheden, opvattingen over opvoeding en onderwijs en de persoonlijke culturele omstandigheden zijn daarbij relevant. Vanuit doop-, trouw- en begraafboeken en de registers van de burgerlijke stand kan veel informatie ingewonnen worden. Maar ook informatie over volkstellingen en de huisvesting van ingekwartierde militairen of dienstpersoneel zal relevant kunnen zijn. Archieven over woningen en bedrijven moeten worden geraadpleegd. Natuurlijk zijn persoonlijke documenten waardevol, als ze beschikbaar zijn. Culturele archieven tenslotte zouden een belangrijk onderdeel van het onderzoek kunnen blijken. Primaire bronnen die niet direct aantoonbaar een relatie met de onderzoeksgroep hoeven te hebben zouden ook kunnen worden geïnventariseerd. Daarbij denk ik aan contemporaine literatuur, muziek, schilderkunst, religieuze opvattingen en volkse culturele manifestaties. Ook het dagelijkse nieuws op lokaal, regionaal, landelijk en internationaal gebied zal inkleuring hebben gegeven aan de wereldbeelden van de bestuurders en mag dus een plaats krijgen in het onderzoek.

De invulling van het onderzoek en de weergave van de resultaten verloopt via een systeem dat mede afhankelijk is van beschikbare bronnen, literatuuronderzoek en voortschrijdend inzicht. Daarbinnen vallen de hoofdvragen en deelvragen, de opbouw van de chronologie, achtergronden, overzichten.